Page 97 - My FlipBook

“Эрдмийн чуулган-2023” ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БҮТЭЭЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ

ЯМААНЫ БУЛЧИН ЭДИЙН ХИМИЙН НАЙРЛАГЫН
ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА

2
1
Банзрагчийн МАЙЗУЛ , Ганболдын СОЛОНГО
1,2 Монгол улс, Улаанбаатар хот, ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн технологийн сургууль, Биотехнологи, шим
тэжээлийн салбар
Е-майл хаяг: maizul_b@must.edu.mn, gsolongo@must.edu.mn

Хураангуй: Энэхүү судалгаагаар монгол орны бэлчээрийн гол нөөцийг бүрдүүлэх ойт хээр, хээрийн бүс болон
говийн бүсийн борлонгийн махны химийн найрлагын харьцуулсан судалгааг хийлээ. Ингэхдээ бүс нутгийн хувьд
ялгаатай, уламжлалт болон үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн борлонгийн махны дээж тус бүр 27 дээжийг сонгож,
уураг, өөх тос, зарим эрдэс бодисын агууламжийг стандарт арга ашиглан тодорхойллоо. Туршилтын дүнд судалж
буй гурван бүсийн борлонгийн гуя, хаа болон нурууны булчин эдийн тосноос бусад тэжээлийн бодисын (чийг,
уураг, үнс) агууламж өөр хоорондоо мэдэгдэхүйц ялгаагүй болох нь тогтоогдлоо.
Түлхүүр үг: Борлонгийн гуя, хаа, нурууны мах, химийн үзүүлэлт, говь, хуурай хээр, ойт хээр
I. УДИРТГАЛ ямааны булчин маханд 0.16-0.49 хооронд
хэлбэлздэг байна [3].
Монгол орны бэлчээр нь газар нутаг, уур
амьсгал, ургамлын болон амьтны аймгаараа эрс Ямааны махны холестерины агууламж 30-60
ялгаатай өндөр уул, ойт хээр, хээр, цөлөрхөг хээр, мг/100 г хооронд хэлбэлздэг [6] бөгөөд энэ нь
цөл гэсэн экологийн таван бүсэд хуваагддаг. бусад төрлийн махнаас хамгийн бага үзүүлэлт юм.
Иймээс монгол мал өндөр уул, говь, тал хээр Эндээс харахад ямааны мах нь холестерины
хосолсон өргөн уудам нутагт жилийн дөрвөн түвшинг бууруулж, улмаар судас хатуурах, титэм
улирлын туршид бэлчээрлэн, 600 орчим зүйлийн судасны өвчний эрсдэлийг бууруулахад эерэг
тэжээлийн ач холбогдолтой ургамлаар хооллодог нөлөөтэй [5]. Дэлхий нийтэд ямааны махны
учраас мах нь шим тэжээлийн үнэт чанар ихтэй [1]. хэрэглээ үхрийн махныхаас бага боловч дээрх
Иймээс ч монгол хүн амын гол хүнсний эрүүл мэндийг дэмжих ач холбогдолтой тул
бүтээгдэхүүнүүдийн нэг нь мах, махан сүүлийн 20-иод жилд нэмэгдэх хандлагатай байна
бүтээгдэхүүн юм. [4]. Манай орны хувьд 2023 оны 01 сарын
байдлаар 71.1 сая мал тоологдсоны 27.6 сая ямаа
Төрөл бүрийн мал, амьтны махны бүтэц, байгаа бөгөөд 2020 онд 17.7 мян. т дулааны аргаар
химийн найрлага ерөнхийдөө адил боловч төрөл, боловсруулсан ямааны махыг экспортолсон байна
нас, хүйс, орчин, үүлдэр, бэлчээр нутгийн [2]. Гэсэн хэдий ч таван хошуу малын махны
онцлогоосоо хамаараад бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн дотроос ямааны махыг сэрүүн чанартай хэмээн
хэмжээ нь харилцан адилгүй байдаг. Махны үзэж, улирлын чанартай хэрэглэх хандлага монгол
бүрэлдэхүүнд нэлээд хэмжээний ус, хүний биед хүн амын дунд байсаар байна.
зайлшгүй хэрэгтэй төгс ба төгс бус уураг, ханасан,
ханаагүй тос, макро, микро эрдэс бодис, амин Ямааны махны үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх,
дэмүүд болон өчүүхэн бага хэмжээний нүүрс ус нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь
агуулагддаг юм. Гэсэн хэдий ч мах нь бусад хүнс тэжээлийн төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн
төрлийн бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад өөх тос, чухал ач холбогдолтой. Үүнд хүн амын уламжлалт
холестерин болон ханасан тосны хүчлийн хандлагыг өөрчлөх, бэлчээрийн менежментийн
агууламж өндөртэй, ханаагүй тосны хүчлийн зохистой шийдлээс гадна махны тэжээллэг чанар,
агууламж багатай бүтээгдэхүүн юм [6]. Махны ашиг шимийн судалгаа хийх, түүний үр дүнг олон
уургийн агууламж бүх төрлийн маханд нийтэд таниулах нь чухал юм. Иймээс энэхүү
ерөнхийдөө ойролцоо түвшинд, харин өөх тос, судалгаагаар бүс нутгийн хувьд ялгаатай
чийгийн агууламж олон хүчин зүйлээс хамааран борлонгийн махны химийн найрлагыг харьцуулан
хэлбэлздэг. судалсан болно.

Бусад малын махтай харьцуулахад ямааны мах II. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ
нь гадар өөх багатай, аргинин болон изолейцинээр
баялаг, харин уураг, төмөр, ханаагүй тосны Судалгааны материал:
хүчлийн агууламжаар илүү зэрэг давуу талтай [6]. Ойт хээрийн бүсийн Архангай аймгийн Өндөр-
Ямааны мах нь дунджаар чийг 72.3 %, тос 4.7 %, Улаан сумаас үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн, говь
уураг 21.0 %, үнс 1.1 % тус тус агуулагддаг байна цөлийн бүсийн Өмнөговь аймгийн Баяндалай,
[4]. Ямааны махны олон ханаагүй тосны хүчил хуурай хээрийн бүсийн Дорнод аймгийн Хэрлэн
болон ханасан тосны хүчлийн харьцаа нь хурганы, сумаас уламжлалт аргаар төхөөрч бэлтгэсэн
хонины, үхрийн болон гахайн махны өөх тосны борлонгийн махыг тус судалгаанд сонгов.
мөн утгуудаас их байдаг. Энэхүү харьцаа нь
96